Η ρήση «Το μήλο έπεσε κάτω από τη μηλιά» ισχύει για τον Νίκο Λύτρα, γιο του κορυφαίου εκπροσώπου της Σχολής του Μονάχου στην Αθήνα Νικηφόρου Λύτρα, μόνο που στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είχαμε μίμηση και επανάληψη του ακαδημαϊσμού, αλλά επανάσταση και ανανέωση στο πνεύμα του πρώιμου ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Η μεγάλη έκθεση με 100 έργα του Νίκου Λύτρα -πολλά εκτίθενται πρώτη φορά-που εγκαινιάστηκε στην Εθνική Πινακοθήκη με την επιμέλεια της ιστορικού τέχνης Αφροδίτης Κουρία, φαίνεται πως θέλει να βάλει τα πράγματα στη θέση τους και να αναδείξει αυτόν τον δημιουργό που έφυγε νωρίς από τη ζωή, στα 44 χρόνια του.
Ο Νίκος Λύτρας (1883-1927) ήταν σχεδόν συνομήλικος του Πικάσο και, όπως και ο διάσημος ισπανός ομοτεχνός του, είχε πατέρα ζωγράφο. «Από μικρός ο Νίκος εξοικειώνεται με το σχέδιο, με το χρώμα, με τη μέθη της τερεβινθύνης», σημειώνει η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα στον κατάλογο της έκθεσης. «Και ο πατέρας δεν θα τον συντρίψει. Απεναντίας, το παράδειγμά του θα τον ωθήσει στην άλλη όχθη: στην επανάσταση. Γιατί ο Νίκος Λύτρας είναι ένας επαναστάτης. Ενας "εξωμότης" της ακαδημαϊκής παράδοσης του Μονάχου. Η δική του "επανάσταση", λόγω καταγωγής από το Μόναχο, ήταν η μόνη που μπορούσε να αλώσει το οχυρό της ομώνυμης ακαδημίας, τη Σχολή καλών Τεχνών της Αθήνας». Μάλιστα, η εκλογή του Νίκου Λύτρα σε καθηγητή, το 1923, οπότε επικράτησε του συνυποψηφίου του Κωνσταντίνου Παρθένη, ήταν αιτία να οδηγηθούν σε φανατική πόλωση οι οπαδοί των δύο σχολών που ο καθένας του αντιπροσώπευε, του Μονάχου και του Παρισιού.
Η προδιάθεση του νεαρού καλλιτέχνη για αποσκίρτηση φαίνεται από τα πρώιμα έργα, όπως στο πορτρέτο του ζωγράφου Ουμβέρτου Αργυρού. Την εποχή που σπούδαζε στο Μόναχο ήρθε σε επαφή με κινήματα της πρωτοπορίας όπως την εξέφραζαν ο Καντίνσκι, ο Κλέε, και τελικά οδηγήθηκε στην αφαίρεση.
«Η ζωγραφική του Νίκου Λύτρα αποκαλύπτει μια ιδιοσυγκρασία εκρηκτική, γεμάτη φλόγα, οίστρο, ζωική ευφορία», τονίζει η Μ. Λαμπράκη. «Στοιχεία που μεταδίδονται στους πίνακες και στις εικόνες που δημιουργεί και που οδήγησαν μερικούς μελετητές να κατατάξουν την τέχνη του στον εξπρεσιονισμό. Η ζωγραφική του, ωστόσο, δεν μπορεί να στεγαστεί εύκολα κάτω από τίτλους, τάσεις και σχολές».
Γιατί, η πινελιά του, «όσο κι αν είναι πυρετική και βίαιη, είναι πάντα "δομική", χτίζει τη φόρμα, μεταφράζει τον όγκο και αποδίδει πάντα με καθαρό χρώμα την ένταση και την ποιότητα του φωτός». Κι ενώ οι εξπρεσιονιστές έχουν κατά κανόνα σκοτεινό ψυχισμό και απαισιόδοξη διάθεση, η ζωγραφική του Νίκου Λύτρα είναι «ένας ύμνος στη ζωή, στα νιάτα, στην ελληνική φύση που ξαναγεννιέται κάθε μέρα κάτω από το πιο λαμπερό και διάφανο φως».
Ο ζωγράφος συμμετείχε ενεργά στην καλλιτεχνική σκηνή της εποχής του και στην οργάνωση και καθιέρωση των μοντερνιστικών κινημάτων στην Ελλάδα. Το 1917 πρωτοστάτησε στη δημιουργία της Ομάδας Τέχνης που συσπείρωσε τους εκπροσώπους της ελληνικής πρωτοπορίας. Στα λίγα χρόνια που δίδαξε στην Καλών Τεχνών εισήγαγε νέα εικαστικά ρεύματα και άλλαξε τη δομή και τον ρόλο των εργαστηρίων, που αποτελούσαν πλέον αυτοτελείς εκπαιδευτικές μονάδες με υπεύθυνο έναν καλλιτέχνη - καθηγητή.
