Με αφορμή δύο πρόσφατα επεισόδια «λογοκρισίας» στον πνευματικό βίο της χώρας μας, που φυσικά δεν είναι οι μοναδικές περιπτώσεις ούτε εγκαινιάζουν μια νέα μορφή αντίδρασης απέναντι σε πρωτοποριακές μορφές έκφρασης, και αφορούν η μεν πρώτη την απαγόρευση επίσκεψης μαθητών σε Μουσείο με έκθεση ερωτικών έργων του Πικάσο (Τελλόγλειο Ιδρυμα Τεχνών Θεσσαλονίκης) από διοικητική εκπαιδευτική αρχή και η δεύτερη την απαγόρευση κυκλοφορίας σε σχολικές βιβλιοθήκες από δικαστική αρχή για λόγους, προφανώς, ηθικής τάξης του βραβευμένου λογοτεχνικού μυθιστορήματος της Ερσης Σωτηροπούλου «Ζιγκ-ζαγκ στις νερατζιές», φέρνει εκ νέου στην επικαιρότητα ένα ιδεολογικό ιστορικό φαινόμενο, που ταλάνισε κατά περιόδους την πνευματική ζωή της Ευρώπης (φυσικά και της χώρας μας) με ουτοπικές, αλλά και με αρνητικές συνέπειες στην εξέλιξη του πολιτισμού της.
Πρόκειται για ένα φαινόμενο που αρχικά ξεκίνησε ως ένα καλλιτεχνικό κίνημα και αναφερόταν πρώτα πρώτα στη σύγκρουση ανάμεσα στην πρωτοπορία και τον ακαδημαϊσμό, στην αντίσταση απέναντι στη «βαρβαροποίηση» του κλασικού ιδεώδους, αλλά και στη διατήρηση της «καθαρότητας» των εθνικών τεχνών από «ξένες» προσμείξεις με τη μορφή στήριξης του κηρύγματος «επιστροφή στις ρίζες» κ.λπ. (Βλέπε Ζαν Κοκτό, «Le Rappel a l'orde» - «Επιστροφή στην τάξη», 1923). Οι πολιτιστικές και οι πολιτικές αφορμές αυτού του φαινομένου είναι ποικίλες και συχνά δυσδιάκριτες και ακολουθούν κατά κανόνα μεγάλης σημασίας ιστορικά γεγονότα, που είναι και οι βασικές αιτίες της ιδεολογικής σύγχυσης που επικρατεί ως επακόλουθο (όπως λ.χ. ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και η Μικρασιατική Καταστροφή).
Μια άλλη μορφή αυτού του φαινομένου έχουμε κατά τις περιπτώσεις γνωστών και με μεγάλη επιρροή καλλιτεχνών, όπως του Πικάσο και του Ντισάν, του Μάλεβιτς, του Ντε Κίρικο ή του Πόλοκ, στους οποίους παρατηρείται ένα είδος «παλινδρόμησης» σε συντηρητικές καλλιτεχνικές φόρμες από τα ύψη της πρωτοπορίας τους, όπου βρίσκονταν ύστερα από έναν κοπιώδη και δημιουργικό αγώνα που έδωσαν, αντιδρώντας με ρηξικέλευθο τρόπο στις πολύ ισχυρές συντηρητικές δυνάμεις του παρελθόντος.
Οι ερμηνείες που δόθηκαν από τους ιστορικούς της τέχνης είναι πολλές. Ξεκινούν από τα ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα, τις προσωπικές και τις ενδόμυχες προτιμήσεις τους και φτάνουν μέχρι την αναζήτηση ενός «καλλιτεχνικού καθωσπρεπισμού», που σύμφωνα με τις φροϋδικές ψυχαναλυτικές θεωρίες οφείλεται σε μια περίεργη μεταμόρφωση «καταπιεσμένων παρορμήσεων» στην ψυχή των ίδιων των καλλιτεχνών.
Οι μεμονωμένες ή οι συλλογικές αντιδράσεις απέναντι σε προηγμένα έργα καλλιτεχνών, τόσο από αισθητική (μορφολογική) όσο και από σημασιολογική άποψη, με τη συνήθη κατηγορία περί παραγωγής και προβολής αισχροτήτων, αποτελεί τον τελευταίο καιρό τη βασικότερη αφορμή βίαιης παρέμβασης στην ελεύθερη καλλιτεχνική δημιουργία και λειτουργεί μάλλον ως υποκατάστατο φυλετικών και πολιτικών κινήτρων παλαιότερων περιόδων.
Ωστόσο, κοινός παρονομαστής όλων των διώξεων που καταγράφονται στον χώρο της τέχνης, παραμένει η αντίληψη για εθνική και θρησκευτική καθαρότητα, που χωρίς αμφιβολία τορπιλίζει την πολιτιστική εξέλιξη. Η «επιστροφή στην τάξη» αποτελεί το ιδεολογικό ανάχωμα μιας πολιτικής και θρησκευτικής «δεξιάς», που έχει ως απώτερο στόχο τη μη στήριξη της πρωτοποριακής τέχνης, τη δημόσια καταδίκη της και εντέλει την ακύρωση της εξέλιξης μια ανεκτικής κοινωνίας.
