Το πρόσχημα των ελευθεριών για να διεξάγεται η βία

to-proschima-ton-eleftherion-gia-na-diexagetai-i-via

Σκέψεις για τη μαζική δολοφονία (στο Ντένβερ) στην αμερικανική πρεμιέρα της ταινίας Σκοτεινός Ιππότης: H Επιστροφή.

Αυτές τις μέρες κυριάρχησε στην επικαιρότητα μια εξαιρετική ρήση περί του (επιλεκτικού ασφαλώς) "δικαιώματος στην εργασία". Έχουμε την τύχη (;) να ζούμε σε μια χώρα που οι πολιτικές δηλώσεις είναι συχνά αποφθέγματα ύψιστης πολιτικής φιλοσοφίας -με κορυφαίες στιγμές κατά τη γνώμη μου τα περί "νομίμου και ηθικού" και τη ρήση "δεν κάνουμε εκλογές γιατί δεν ξέρουμε το αποτέλεσμά τους". Εκείνο που διέφυγε στην τρέχουσα συγκυρία, και εξακολουθεί να διαφεύγει σχολιασμού σε μεγάλο βαθμό, είναι ένα άλλο ιερό "δικαίωμα" που καθιερώνεται όσο περνάει ο καιρός: εκείνο της βίας, και μάλιστα σε διεθνές επίπεδο.

Η αφορμή; Μερικές μέρες πριν, ο νεαρός αριστούχος φοιτητής της Ιατρικής Τζέιμς Χολμς, μεταμφιεσμένος σε Τζόκερ, άνοιξε πυρ αδιακρίτως ενάντια στο πλήθος που είχε προσέλθει να παρακολουθήσει την πρεμιέρα της νέας ταινίας της γνωστής σειράς. Ήταν από τις στιγμές που η ζωή αντέγραψε την "τέχνη" – ή μήπως αντιστρόφως;

Θυμήθηκα πως πριν από μερικά χρόνια η ΕΤ3 προέβαλλε το ενδιαφέρον φιλμ "24hour party people", με θέμα την ανάδυση της νέας μουσικής σκηνής της Βρετανίας στη δεκαετία του 1970. Την επομένη, κάποιος έριξε δηλητηριασμένη τροφή στα περιστέρια της πλατείας Συντάγματος, πράξη (ή μήπως "σκηνή") που εμπνεύστηκε προφανώς από την ταινία, όπου λάμβανε χώρα κάτι σχετικό. Μπορούμε λοιπόν να κατηγορήσουμε την τέχνη πως δίνει "ιδέες" ή λάθος μηνύματα;

Δίχως να πιστεύω σε μια στενή, "αξιακή" -πόσο μάλλον ηθική- διάσταση της τέχνης, θα είμαι ξεκάθαρος: αφού για χρόνια βομβαρδιστήκαμε με βλακώδεις ταινίες "δράσης", και αφού προβλήθηκε ως αυτονόητη μια αισθητικοποιημένη βία, σε σημείο να μπορούμε να μιλήσουμε πια για έναν εθιστικό φετιχισμό της βίας, τώρα είναι η ώρα να χυθούν κροκοδείλια δάκρυα πάνω από τα πτώματα. Δεν μοιάζει και πολύ δύσκολο να μαντέψει κανείς γιατί ορισμένοι πιθηκίζουν κινηματογραφικές συμπεριφορές.

Η τέχνη συνήθως είναι θελκτική όταν παρουσιάζει παρεκκλίσεις, εξαιρέσεις έναντι μιας βαρετής, καθημερινής ζωής. Όταν όμως αυτό καταντά κανόνας, πιθανότατα αδυνατεί η δύναμη της εξαίρεσης. Για αυτό και αναφέρομαι στην αισθητική. Ο λόγος περί τέχνης δε μπορεί παρά να είναι τέχνη και αυτός. Και η αισθητική ως κριτικός λόγος τέχνης απέναντι στην παντοκρατορία των action blockbusters είναι αμείλικτος: επιπλέον, υποψιάζομαι πως και ο ίδιος ο Μόργκαν Φρίμαν είναι περισσότερο περήφανος για τις ερμηνείες του στον "Σοφέρ της Κυρίας Ντέζι" ή στο "Τελευταία Έξοδος: Ρίτα Χέιγουορθ", παρά για τα action movies.

Στην εν λόγω πράξη του Χολμς το πραγματικό εμφανέστατα συγχέεται με το virtual, το κατασκευασμένο. Με ψυχαναλυτικούς όρους, θα λέγαμε πως το Συμβολικό εισβάλλει στο Πραγματικό, εδώ με τη σημασία του απτού, του σωματικού και μάλιστα μιας άμεσης σωματικότητας, των ζωών που αφαιρούνται ή θυσιάζονται - θυσιάζονται σύμφωνα με τη λογική του δράστη που είναι ένας απαιτητικός καταναλωτής του θεάματος, μέχρι και του θεάματος που παράγει ο ίδιος.

Ό,τι παλαιότερα κατηγορείτο, από μια ηθικίστικη σκοπιά βέβαια συνηθέστερα, ως διαστροφικό όπως για παράδειγμα οι μιμητισμοί των πράξεων του φιλμ "Κουρδιστό Πορτοκάλι", σήμερα καθολικοποιείται και διεκδικεί τη μονιμοποίηση του 'ιερού δικαιώματος της βίας', ως συνέχεια του ιερού δικαιώματος του θεάματος. Εφόσον η βία είναι (ταυτόχρονα) τρόπος επίλυσης ζητημάτων, μέσο επιβολής και θέαμα, γιατί να μην περάσει και από την άλλη μεριά της οθόνης; Κανείς δε θα σταματήσει το πάρτι μας. Ακόμα και τα θύματα, πίστεψαν αρχικώς πως οι πυροβολισμοί ακουγόταν από τη διπλανή αίθουσα ή πως αποτελούσαν happening, μέρος της προώθησης της ταινίας. Με έναν παράδοξο, μακάβριο τρόπο, το τελευταίο εν τέλει ίσχυσε...

Σε αυτή την περίπτωση δεν εξετάζουμε τόσο την ιδιοσυγκρασία του δολοφόνου, αλλά την κοινωνική συνθήκη πάνω στην οποία αναπτύχθηκε. Συμφωνούμε υποθέτω πως βία είναι, μεταξύ άλλων, ό,τι διαταράσσει τη νοητική, την έλλογη λειτουργία των κοινωνικών και ατομικών σχέσεων. Ο πειρασμός της φυσικής κατάστασης. Η βία σήμερα τείνει να είναι περισσότερο απενοχοποιημένη από ποτέ. Ποιο είναι το σημείο που τη νομιμοποιεί ηθικά, εκτός από την απελπισία ή τις περιπτώσεις που χρησιμοποιείται από τον αποκλειστικό, "νόμιμο" χρήστη, το κράτος; είναι η λογική της διαχείρισης της δύναμης, ο νικητής που μπορεί να χρησιμοποιεί τη δύναμη του άλλου.

Όποιος δε μπορεί να ανταποκριθεί, ξεπέφτει στις "ένδοξες" πράξεις μιας σκηνοθετημένης, εξεζητημένης και συνήθως μαζικής βίας. Ο "ένας" σε αυτή την περίπτωση επειδή δε μπορεί να χρησιμοποιήσει τη δύναμη του "άλλου", χρησιμοποιεί τη δανεική δύναμη του υπερφυσικού όντος, της κατασκευασμένης πραγματικότητας. Η πράξη "δύναμη" του Χολμς διαλύει τον χώρο της "δημόσιας εμφάνισης" στον οποίο και η ίδια εμφανίζεται, για να θυμηθούμε τη Χάνα Άρεντ1. Κι εμείς σοκαριζόμαστε. Με έναν παρεμφερή τρόπο, όπως όταν δε μας πολυαφορά η αριθμητική των θανάτων στη Συρία ή στην Αίγυπτο παρά μόνο όταν προσβάλλει ιδιαίτερες "ηθικά" κοινωνικά ομάδες, παιδιά, αμάχους ή θρησκευόμενους ή ο "τρόπος" του θανάτου είναι επίσης ιδιαίτερος, π.χ. οι αποκεφαλισμοί.

Το ιερό δικαίωμα της βίας πάντως δεν αμφισβητείται ούτε από τη συντεταγμένη, ευνομούμενη πολιτεία, αντιθέτως μάλλον αναπαράγεται μέσω αυτής: Ομπάμα και Ρόμνεϊ αποφεύγουν να αγγίξουν το ζήτημα της οπλοκατοχής, ενώ η πιθανότερη τιμωρία του ενόχου είναι η θανατική ποινή... Ο δε κυβερνήτης του Κολοράντο, δήλωσε πως η επίθεση αυτή αφορούσε και το δικαίωμα του να περνά κανείς καλά, δηλαδή το δικαίωμα της απόλαυσης της βίας, δίχως τις αρνητικές της συνδηλώσεις και τις προβολές της στην πραγματικότητα βεβαίως. Ο Ντεμπορ και ο Μπροντιγιάρ μας χαμογελούν, λίγο πιο σαρδόνια από τον Τζόκερ...

Οι σοφοί τούτου του κόσμου -που όλο και λιγοστεύουν προς χάριν των εξυπνάκηδων, ατακαδόρων και συνήθως ανορθόγραφων λογοκλόπων των social media- γνωρίζουν την αιτιολογική απάντηση: η κοινωνία εκπέμπει αφ' εαυτής το μήνυμα της βίας -ή του φόβου της βίας- προς όλες τις κατευθύνσεις. Σε σημείο να αμφισβητεί τον ίδιο της τον εαυτό. Ο Χολμς είναι το ολοζώντανο ζόμπι της κοινωνίας, που τρώει τις σάρκες της και μαζί και τις δικές του. Κι ένα ολοζώντανο παράδειγμα για το πως αυτή η κοινωνία και η εποχή επιλέγουν να κάνουν τέχνη και πολιτική.