Επιστήμη: Οξυτοκίνη, η Ορμόνη της Αγάπης

epistimi-oxytokini-i-ormoni-tis-agapis

Προσοχή: Το παρόν άρθρο ενδέχεται να περιέχει ίχνη κοινωνικού μηνύματος και λίγο επιστημονική ανάλυση.

Αν έγραφα αποκλειστικά pop science, την δημοφιλή επιστήμη που διαβάζεις στις εφημερίδες με επιστήμονες που ανακαλύπτουν το μυστικό του οργασμού ή που κάνουν ποντίκια να κελαηδάνε, κάθε μου άρθρο θα αποτελούσε πρόκληση. Αυτό διότι ο ρόλος που επιτελεί ένας αρθρογράφος που “καλύπτει” στήλες με επιστήμες είναι δύσκολος. Αφήνω στην άκρη την -απαραίτητη ναι μεν, κοινότοπη δε- ιδέα πως πρέπει να γνωρίζει σε βάθος το θέμα που πραγματεύεται ώστε να το μεταφέρει χωρίς λάθη και πάω στο πιο σημαντικό: το αναγνωστικό κοινό.

Δεν είναι τυχαίο που κάθε Παρασκευή βράδυ με βρίσκει λιωμένη στα ξύδια σε ύποπτα μπαρ να κλαψουρίζω “δεν τους κόβει μάγκα μου, δεν τους κόβει καθόλου μάγκα μου” στην αγκαλιά της πρώτης τυχαίας γκόμενας που όλως παραδόξως έχει μεγαλύτερο μήλο του Αδάμ από μένα! Η μάλλον τους κόβει όπου θέλουν να τους κόψει…

Ένας αρθρογράφος που γράφει για θέματα επιστήμης, πρέπει να ακροβατήσει ανάμεσα στην τεχνική ορολογία “γνωστή μόνο σε μυημένους” και στα απλά λογάκια, που θα μπορεί να τα πιάσει κάποιος που τελείωσε γυμνάσιο, άντε λύκειο χοντρά-χοντρά. Αναλαμβάνει το έργο του να απλοποιήσει το τελευταίο εύρημα της Χ επιστήμης, προσέχοντας όμως να μην το απλοποιήσει μέχρι παρανοήσεως και προκύψουν τραγελαφικά μιμίδια όπως “η ορμόνη της νιότης“, “ο νευροδιαβιβαστής της χαράς” ή “το γονίδιο της μακροζωίας“.

Πως το κάνεις όμως αυτό; Πως να απλοποιήσεις ένα “τελευταίο εύρημα”, μια χημική διαδικασία ή έναν βιοχημικό μηχανισμό, όταν για να το καταλάβει επαρκώς και να μην το παρανοήσει κάποιος, πρέπει να γνωρίζει τουλάχιστον τα βασικά της εκάστοτε επιστήμης; Πως να αντιμετωπίσεις ένα κοινό που “του αρέσουν οι όμορφες εικόνες” αλλά φοβάται τα νούμερα και τα παράξενα ονόματα — ασχέτως που τα δίνεις αισχρά απλουστευμένα; Διότι, αποποιείται ανάγνωσης/κατανόησης με το να σου πει πως τελείωσε “φιλολογία/κοπτοραπτική/θεολογία/ψυχολογία πέστροφας“… Πώς να επικοινωνήσεις ψύχραιμα και επιτυχημένα με ένα κοινό που ουσιαστικά του μένει -και κατά συνέπεια αποζητάει- μόνο οτιδήποτε είτε το θαμπώνει είτε το τρομάζει στην επιστήμη, λόγω εσφαλμένων αντιλήψεων που έχει για αυτή και τη μεθοδολογία της;

Πάνω από όλα όμως, πως να του εξηγήσεις πως ο κόσμος όπως τον γνωρίζουμε ως τώρα δεν είναι 0 και 1, δεν τον διακρίνει μια απολυταρχία του Ναι και του Όχι, όταν αυτό το άτομο θέλει μόνο τέτοιου είδους απαντήσεις και εξηγήσεις, διότι αυτές είναι ευκολότερο να τις αντιληφθεί από ένα “εξαρτάται” ή μια μακροσκελής απάντηση; Η απάντηση είναι πως δεν είναι εύκολο και γι’ αυτό τόσοι αποτυγχάνουν, να το κάνουν επαρκώς καλά: δεν είναι τυχαίο πως τα “επικοινωνιακά skillzzzz” στις επιστήμες έχουν γίνει πλέον ακόμα ένα μάθημα στα Πανεπιστήμια!

Ευτυχώς, γράφοντας για το Niata.Net δεν μπαίνω σε τέτοιους προβληματισμούς: δεν γράφω “pop science”, γράφω ”punk rock science” με μπόλικο αλατοπίπερο και κρατάω τις τεχνικούρες για εκεί που είναι απαραίτητες και που πιάνουν τόπο. Όπως και να έχει, οι παραπάνω δυσκολίες της “pop science” αν και άσχημες, είναι υπαρκτές και δεν τις βλέπω να αλλάζουν σύντομα. Εδώ οι άνθρωποι ακόμα ψάχνουν defacto απαντήσεις στην επιστήμη, χωρίς να συνειδητοποιούν πως η επιστήμη το καλύτερο που μπορεί να παρέχει είναι ένα (αρκετά καλό πολλές φορές) προσεγγιστικό μοντέλο του κόσμου και όχι “αναμφισβήτητες συμπαντικές - μαγικές αλήθειες“.

Γι’ αυτό θέλει ακονισμένο μυαλό και βαριά κάκαλα αν θες να την ακολουθήσεις, θέλει να δεχθείς την πιθανότητα να βγεις τραγικά λάθος ή να μην φοβάσαι να πεις “δεν γνωρίζω“. Τέλος θέλει να μπορείς να παραδώσεις με χαρά και χωρίς μεγαλομανείς εγωισμούς τα σκήπτρα σου στον επόμενο/επόμενη που θα έρθει με φρέσκια οπτική και βαρύτερα κάκαλα από τα δικά σου. Τα παραπάνω δίνονται “αντί εισαγωγής” για το σημερινό αρθράκι περί οξυτοκίνης, μιας πολύ ενδιαφέρουσας ορμόνης που… κάνει πολλά μέσα στο σώμα σου!

Οφείλεις να παραδεχθείς πως αν και φαινομενικά άσχετη η εισαγωγή με το κυρίως θέμα είναι πολύ πιο κομψή από το να άνοιγα το κείμενο με το γνωστό μου στυλάκι περιγράφοντας σκηνές απείρου κάλλους, όπου η γυναίκα σου φωνάζει πως θα στον κόψει από την ρίζα καθώς ημιλιπόθυμος την παρακολουθείς να γεννάει — ήθελε φυσιολογικό τοκετό λέει. Τι σχέση έχει αυτό με την οξυτοκίνη; Ε, διάβασε παρακάτω για να μάθεις!

Τι είναι η Οξυτοκίνη;


Η οξυτοκίνη (ή και ωκυτοκίνη) είναι μια ορμόνη την οποία θα σε αφήσω να γκουγκλάρεις  για να δεις με τα ίδια σου τα μάτια πάνω σε τι άρθρα θα σκοντάψεις. Πρώτα-πρώτα στα αποτελέσματα θα δεις εκφράσεις που εξηγούν πλήρως γιατί σου ζάλισα τον έρωτα στην εισαγωγή. Η οξυτοκίνη, θα σου πουν, είναι “η ορμόνη της αγάπης και του έρωτα“. Είναι το αφροδισιακό που δεν περιορίζεται σε δημιουργία στύσεων -ανδρικών και γυναικείων- (το ήξερες πως και οι γυναίκες έχουν “στύση” ε;) αλλά χτυπάει “κατακέφαλα“! Εδώ όσοι ψάχνουν κάτι να σου ρίξουν στο ποτό σου ή να φορέσουν σε άρωμα για να σε ρίξουν, θα πέσουν σε status epilepticus από την χαρά τους!

Αντίθετα όσοι τρέμουν μην χαθεί η ανεξήγητη μαγεία από την κοσμοθεώρησή τους θα κλάψουν με μαύρο δάκρυ που η “επιστήμη” ακόμα μια φορά τους καταστρέφει τα πάντα με τον σπαστικότατο αναγωγισμό της (μετάφραση: όταν παίρνει κάτι που λατρεύεις και -εσύ θεωρείς- πως στο κάνει “βίδες” εξηγώντας το καθαρά μηχανικά χωρίς να αφήσει ούτε μια τόση δα χαραμάδα για “ανεξήγητα” και “μεταφυσικά”).

Για τους πρώτους έχω δυσάρεστα νέα για τους δεύτερους χαρμόσυνα: η ωκυτοκίνη ΔΕΝ είναι “η ορμόνη της αγάπης” με τον ίδιο τρόπο που η σεροτονίνη ΔΕΝ είναι “o νευροδιαβιβαστής της χαράς”. Αν και εμπλέκεται σε τέτοια φαινόμενα, δεν τα “εξηγεί”, ούτε παρέχει γρήγορο φιξάκι για αυτά. Κάπου εδώ ακούω το πλήθος να φωνάζει “Άντε Dr Zalinsky, το ζάλισες τόσο που ακόμα και τα αρχίδια μου τα έπιασαν ναυτία και θα ξεράσουν πάνω σου, προχώρα! Τί στο διάολο είναι τότε η οξυτοκίνη;“. ΟΚ, πάμε να βγάλουμε από την μέση την τεχνικούρα για να το διασκεδάσουμε λίγο.

Η οξυτοκίνη είναι μια ορμόνη  η οποία αποτελείται από 9 αμινοξέα (είναι πρωτεΐνη, πεπτίδιο δηλαδή) και παράγεται και εκκρίνεται από τον εγκέφαλο. Για όσους θαμπώνονται από τέτοια, η σύνθεσή της είναι αυτή που έδωσε στον Vincent du Vigneaud το νόμπελ χημείας το 1955.

Ετυμολογικά, το όνομα της το παίρνει από τον τοκετό, είναι μια ορμόνη η οποία εκκρίνεται κατά την διάρκειά του και βοηθάει τις συσπάσεις της μήτρας για να γεννήσει η γυναίκα: κατά συνέπεια, μπορείς να φανταστείς, πως χρησιμοποιήθηκε στην ιατρική για την πρόκληση συσπάσεων και γέννας όταν το όλο show καθυστερούσε πολύ. Η οξυτοκίνη όμως έχει και άλλους ρόλους: εκκρίνεται μετά από ερεθισμό θηλής/στήθους και βοηθάει στην ροή του γάλακτος για να θηλάσει το μωρό, όπως επίσης εκκρίνεται κατά την διάρκεια του οργασμού και ίσως και όταν σε χαϊδεύει κάποιος.

Που κολλάει η ορμόνη της αγάπης;


Η ωκυτοκίνη/οξυτοκίνη έχει και άλλα αποτελέσματα από αυτά που ανέφερα. Η όλη ιστορία “περί αγάπης” προέρχεται από πειράματα επι πειραμάτων που έγιναν σε ένα κάρο τρωκτικά, εδώ βάλε ότι μπορεί να φανταστεί ο νους σου: τους κάναν ενέσεις οξυτοκίνης στον εγκέφαλο και παρατήρησαν πολλά και διάφορα. Μερικά είδη είχαν αμέσως στύση, άλλα είδη ανέπτυξαν στενότερη σχέση με τους τότε ερωτικούς τους συντρόφους καταλήγοντας στην μονογαμία. Ακόμα και τα αρσενικά μεταξύ τους εκδήλωναν λιγότερη επιθετικότητα από ότι συνήθως.

Αν η ένεση γινόταν σε ένα ποντικό που είχε μικρά και θήλαζε τότε η σχέση του με τα μικρά γινόταν πιο στενή. Αντίθετα όταν χρησιμοποίησαν ουσίες που μπλοκάρουν την δράση της οξυτοκίνης τα αποτελέσματα αντιστρέφονταν: οι μάνες τρωκτίκουλες παρατούσαν τα παιδιά τους, οι σχέσεις μεταξύ αρσενικών άρχιζαν να θυμίζουν σχέσεις οπαδών ΠΑΟΚ-Ολυμπιακού και το τρωκτικό σεξ δεν οδηγούσε σε δέσιμο των συντρόφων. Αυτά τα αποτελέσματα της ωκυτοκίνης φάνηκε να ισχύουν σε πολλά ζώα, στην πληθώρα των σπονδυλωτών τα οποία φυσικά έχουν υποδοχείς για την οξυτοκίνη (το μέρος που “κάθεται” και ασκεί την δράση της).

Ο πουρές λοιπόν έδεσε πολύ όμορφα και “εξηγήθηκαν πολλά” με άμεσες προεκτάσεις για το είδος που μας ενδιαφέρει παραπάνω από όλα, τον άνθρωπο. Η οξυτοκίνη, λέει, εκκρίνεται κατά τον ανθρώπινο οργασμό για να μας δένει με τον σύντροφο και να προωθεί την μονογαμία, που ως αποτέλεσμά της είναι να δημιουργείται ένα ζευγάρι για την αντιμετώπιση των… μεταοργασμιακών επιπλοκών που γίνονται εμφανείς ένα 9μηνο μετά. Μετά όταν θηλάζει η γυναίκα, η οξυτοκίνη εκτός του ότι προωθεί την παροχή γάλακτος στο παιδί, δημιουργεί και ισχυρότατο δεσμό μεταξύ παιδιού και μάνας — το περίφημο μητρικό φίλτρο.

Επίσης αυτό “εξηγεί” γιατί όλοι σε αυτόν τον πλανήτη ασχολούνται τόσο έντονα με το γυναικείο στήθος, που αν το δεις λίγο αποστασιοποιημένα θυμίζει πρησμένο ροξάκι — λιώνει στο στόμα ε;  Έτσι, ακολούθησε η πρώτη σειρά pop άρθρων στον τύπο που καθιέρωσε την οξυτοκίνη ως “ορμόνη της αγάπης“, “ορμόνη του έρωτα” ή “ορμόνη της ενσυναίσθησης (empathy)“.

Οι έρευνες επεκτάθηκαν και στον άνθρωπο με μετρήσεις αυτής της ορμόνης στο αίμα υπό πληθώρα διαφορετικών συνθηκών: αποσκοπούσαν στο να βρουν πότε εκκρίνεται, έτσι ώστε να δουν αν συσχετίζεται με συμπεριφορές. Το δεύτερο κύμα οδυνών της pop science δημοσιογραφίας ήρθε αφότου γκαστρώθηκε από περαιτέρω μελέτες οι οποίες δεν βασίστηκαν στην παρατήρηση της φυσιολογικής έκκρισης της οξυτοκίνης, αλλά στην χορήγησή της. Το σπέρμα προήλθε από τους όρχεις νέων και ολίγον τι “ότι να ‘ναι” επιστημών όπως “νευροοικονομία” και “νευροκοινωνιολογία”. Σε αυτά τα πειράματα χορήγησαν οξυτοκίνη σε διάφορα άτομα και μέτρησαν με διάφορους τρόπους (παιχνίδια, έκθεση σε συγκεκριμένες εικόνες, ερωτηματολόγια) την αντίδραση των συμμετεχόντων.

Τα αποτελέσματά τους φάνηκαν να είναι αξιοσημείωτα: πολλοί από αυτούς που πήραν μέρος με το που έλαβαν την οξυτοκίνη έγιναν πιο συγκαταβατικοί, έδειχναν πιο ανοιχτοί στο να εμπιστευτούν τους άλλους, δέχονταν να μοιραστούν περισσότερο τα κέρδη τους με τους άλλους, φάνηκε να οξύνεται η ενσυναίσθηση και να είναι πιο δεκτικοί στο φλερτ. Βρέθηκε επίσης πως ακόμα και το “χάπι Ecstacy” (MDMA), γνωστό στους χρήστες για το “feeling” όπως λένε αγάπης και αδελφοσύνης που δίνει, εκτός των άλλων νευροβιολογικών του δράσεων προκαλεί έκκριση οξυτοκίνης στον εγκέφαλο!

Υπέροχα — χαρήκαμε απότομα, έγιναν βιαστικές συσχετίσεις -κάτι που το συνηθίζει δυστυχώς η “νευροκοινωνιολογία”- και εμφανίστηκαν στην αγορά ένα κάρο προϊόντα όπως σπρέι για την μύτη τα οποία περιέχουν οξυτοκίνη και υπόσχονται παπάδες.

Βουρ για οξυτοκίνη λοιπόν, να ψεκάζω τις γκόμενες μπας και καταφέρω να πηδήξω! Δεν κατάλαβα όμως, που διαφωνείς με τις μελέτες;

Επιστημονική προσέγγιση


Στο καθαρά επιστημονικό κομμάτι έχω τις ενστάσεις μου διότι η οξυτοκίνη είναι δύσκολη ουσία για χορήγηση. Δεν μπορείς να την φας, διότι ως πρωτεΐνη, τα πεπτικά σου ένζυμα θα την κάνουν φύλλο και φτερό προτού προλάβει να μπει στην κυκλοφορία του αίματος σου. Επίσης, δεν σε ψυλλιάζει ρε φίλε που την χορηγούσαν ενδοφλέβια σε έγκυες για γρηγορότερο τοκετό και αυτές όχι μόνο δεν τις έπιαναν οι αγάπες αλλά ούρλιαζαν με μανία στους άντρες τους πως “θα στον ξεριζώσω με τα δόντια” τρομοκρατώντας τους και βγάζοντας έτσι δια παντός το τσιμπούκι από το έγγαμο μενού; Δεν σε ψυλλιάζει, όχι γιατί “δεν γνωρίζεις βιολογία” αλλά διότι δεν έχεις κριτική σκέψη!

Η εξήγηση είναι απλή: ακόμα και να χορηγηθεί ενδοφλεβίως το μόριό της δεν “περνάει στον εγκέφαλο” διότι το εμποδίζει η “ασπίδα” μεταξύ εγκεφάλου και αίματος, ο αιματοεγκεφαλικός φραγμός. Στα πειράματα που χορήγησαν οξυτοκίνη στους ανθρώπους, το κάναν με σπρέι από την μύτη, το οποίο ναι-μεν πάει ελαφρώς καλύτερα στον εγκέφαλο αλλά… διαπιστώθηκε πως το πόση οξυτοκίνη φτάνει στον εγκέφαλο (αν φτάνει) είναι θέμα που σηκώνει πολύ κουβέντα. Ξάφνου φαντάζει λίγο δύσκολο.

Επίσης, τίθεται και θέμα “πολιτικής της επιστήμης“. Ένας επιστήμονας πολλές φορές πρέπει να “συγκινήσει” τον χρηματοδότη και το project του να έχει οικονομικές προεκτάσεις για να δει χαρτί. Επίσης, για πολλούς “επιστήμονες” οι δημοσιεύσεις/εργασίες στα περιοδικά είναι ότι είναι και για ξαναμμένο εφηβάκι η σεξουαλική επαφή: όσο το δυνατόν περισσότερες και σε καλύτερα επιστημονικά περιοδικά, είναι το “χρυσάφι” που υποδηλώνει την αξία σου ως επιστήμονα!

Αποτέλεσμα; Πολλές φορές οι “επιστήμονες” αξιοποιούν είτε στατιστικά κόλπα, είτε ερμηνεύουν χαλαρά τα αποτελέσματά τους με υπερβολές, δίνοντας την εντύπωση πως αυτό που βρήκαν είναι μεγαλύτερο και πιο σίγουρο από αυτό που έχουν βρει πραγματικά.

Πέραν όλων αυτών η οξυτοκίνη είναι πιο πολύπλοκη από όσο θα την ήθελες να είναι. Τα αποτελέσματα της διαφέρουν αναλόγως το κοινωνικό υπόβαθρο του καθένα: μελέτες που έχουν γίνει στο γονίδιο που ελέγχει τον υποδοχέα της οξυτοκίνης, έδειξαν πως πιθανότατα το περιβάλλον επηρεάζει την ανταπόκριση σε αυτή την ουσία. Οι Αμερικάνοι ανταποκρίνονται στο στρες με το να στραφούν προς τους φίλους ενώ οι Ασιάτες που έχουν διαφορετική παραλλαγή του γονιδίου το θεωρούν λιγότερο αποδεκτό να αποζητήσουν την συμπαράσταση φίλων.

Τα αποτελέσματα όμως εξαρτώνται από το που μεγάλωσε ο καθένας: Ασιάτες που μεγάλωσαν στην Αμερική και φέρουν το “διαφορετικό” γονίδιο συμπεριφέρονται υπό στρες… αποζητώντας την συντροφιά φίλων. Περαιτέρω μελέτες έδειξαν πως η οξυτοκίνη μπορεί να προκαλέσει φθόνο και άσχημα συναισθήματα, κάτι που δεν θα περίμενες από την “ορμόνη της αγάπης”: αυτό όταν το άτομο λάβει οξυτοκίνη και εκτεθεί σε καταστάσεις που προκαλούν φθόνο. Άρα, σε αυτή την περίπτωση η οξυτοκίνη δεν δρα σαν μια γενικώς γουτσουγουτσιάρικη ορμόνη αλλά σαν ένας μεγεθυντής κοινωνικά σχετιζόμενων συναισθημάτων που ήδη νιώθεις.

Δεν θα το κουράσω περαιτέρω το θέμα, αξίζει όμως να γνωρίζεις πως εκτός των παραπάνω η οξυτοκίνη έχει και δράσεις στο σώμα (όπως στην… διούρηση) που δεν σχετίζονται με τον ψυχισμό: αυτό περιπλέκει περισσότερο τα πράγματα δείχνοντας πως η φύση δεν δρα με “ανθρώπινη λογική” έτσι ώστε να φτιάχνει έναν νευροδιαβιβαστή για την χαρά, έναν για το άγχος κτλ. αλλά δρα εξελικτικά . Οι μηχανισμοί λειτουργίας των οργανισμών προκύπτουν μέσα από “οικονομία” (συντήρηση) των ήδη υπαρχόντων και παραλλαγές αυτών των μηχανισμών , εξ’ ου και είναι διαπλεκόμενοι μεταξύ τους (λόγω της συγγένειάς τους μέσω εξέλιξης και όχι μιας κάποιας εκ νέου δημιουργίας τους).

Η υπόθεση με την ωκυτοκίνη δεν έχει κλείσει ακόμα όσον αφορά την επιστημονική κοινότητα. Μπορεί να μην είναι μαγικό φίλτρο του έρωτα, αλλά γίνονται μελέτες για πιθανές φαρμακευτικές εφαρμογές ουσιών που παρουσιάζουν την ίδια δράση με την οξυτοκίνη αλλά δρουν επιλεκτικά στον εγκέφαλο. Ένα γκρουπ ατόμων που ίσως να επωφελούνταν από ένα τέτοιο φάρμακο είναι τα άτομα με αυτισμό, ιδίως άτομα με υψηλά λειτουργικές μορφές αυτισμού όπως το σύνδρομο Asperger.

Όπως και να έχει αν τα παραπάνω σε θάμπωσαν, σου απομάγευσαν μέρος της “πραγματικότητάς” σου ή απλά σε κούρασαν μέχρι αηδίας έχε κατά νου πως δεν χρειάζεσαι τέτοιες αναλύσεις για να μην τσιμπάς όταν βλέπεις κάποιο άρθρο για φαντασμαγορικές ανακαλύψεις, στο ίντερνετ ή στην εφημερίδα. Ούτε χρειάζεται να έχεις τελειώσει θετικές επιστήμες, αν και βοηθάει.

Εδώ που τα λέμε, ο μέσος αθλητικάκιας  θυμάται απέξω  τα ρόστερ της τελευταίας πενταετίας της ομάδας του, που έχουν ένα κάρο παράξενα ονόματα παικτών και μπορεί να αναλώσει ώρες επί ωρών περί στρατηγικής της ομάδας, διαιτησίας και οικονομικών ζητημάτων των παραγόντων: αν πραγματικά ενδιαφέρεται για να μάθει τι παίζει με ένα θέμα, δεν μπορεί να δικαιολογηθεί πως υστερεί σε μνήμη παράξενων ονομασιών ή αναλυτικές ικανότητες!

Το θέμα είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θέλουν, σε όλους αρέσει να τους ταΐζουν με κουταλάκι στο στόμα. Παρ’ ολ’ αυτά και πάλι, ακόμα και χωρίς “ιδιαίτερες σπουδές” ή “ιδιαίτερο ενδιαφέρον” για ένα θέμα, κάποιος θα μπορούσε να διαχωρίσει την μπούρδα από το διαμαντάκι. Χρειάζεται απλά κριτική ικανότητα, η οποία είναι πραγματικά ο Ελβετικός σουγιάς των ανθρώπινων νοητικών ιδιοτήτων. Αν την εξασκήσεις θα μπορείς να κρίνεις την πληροφορία που διαβάζεις και αν δεν μπορείς να κρίνεις την πληροφορία λόγω έλλειψης εξειδικευμένων γνώσεων, τότε θα μπορείς να κρίνεις από ποια πηγή μπορείς να ενημερωθείς για να τσεκάρεις την ορθότητα της αρχικής πληροφορίας. Ως την επόμενη φορά, Καλά Μυαλά!