Άσχημα, μη λειτουργικά κτίρια φασόν, που αντανακλούν την απουσία κεντρικού σχεδιασμού του υπουργείου Παιδείας, δεν ακολουθούν την ταχύτατη εξέλιξη της εκπαιδευτικής διαδικασίας και εγκλωβίζουν τους μαθητές σε βαρετές αίθουσες. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα στα 198 χρόνια ύπαρξης του σύγχρονου ελληνικού κράτους το αεράκι της ανανέωσης στην αρχιτεκτονική των σχολικών κτιρίων φύσηξε μόνο δύο φορές.
Η πρώτη προσπάθεια σηματοδοτείται από την μεταρρύθμιση του Βενιζέλου με υπουργό Παιδείας τον Γεώργιο Παπανδρέου, όπου τα σχολικά κτίρια κατασκευάζονται όχι μόνο με βάση τις αρχές της μοντέρνας αρχιτεκτονικής λαμβάνοντας υπ' όψιν και τις νέες τάσεις της παιδαγωγικής. Οι αναστολές του παρελθόντος εγκαταλείπονται και η νέα δυναμική ομάδα των Ζογγολόπουλου, Λάσκαρη, Κακούρη και Παναγιωτάκου, μεταξύ άλλων, σχεδιάζει καθαρές λύσεις που εκφράζουν τις αρχές του μοντέρνου κινήματος.
Έτσι τα κτίρια του '30 γίνονται γρήγορα ένα σύμβολο διαφωτισμού και τα σχολεία του Καραντινού, του Μητσάκη, του Παναγιωτάκου και του Πικιώνη αποτελούν φάρους σε μια νέα εποχή που μόλις άρχιζε. Το σχολείο του Παναγιωτάκου, άλλωστε, θα επιλέξει ο Λε Κορμπιζιέ ως το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα του μοντέρνου κινήματος στην Αθήνα θέλοντας να ξεναγήσει τα μέλη του παγκόσμιου συνεδρίου μοντέρνας αρχιτεκτονικής.
Στο σχολείο αυτό, ο πρωτοπόρος αρχιτέκτονας διασπά τους όγκους και σχεδιάζει ένα εντυπωσιακό για την εποχή του κλιμακοστάσιο που με καμπύλη μορφή εξέχει από την υπόλοιπη οικοδομική γραμμή.
Υπαίθριες αίθουσες
Στο σχολικό συγκρότημα στα Πευκάκια ο Πικιώνης διατάσει με επιτυχία βαθμιδωτά το κτίριο σε ένα δύσκολο και με μεγάλη κλίση οικόπεδο, όπου πρώτη φορά συναντάμε ομαδοποίηση των τάξεων σε μικρές ενότητες, τη δημιουργία υπαίθριων αιθουσών και προτάσεις για ελεύθερη διάταξη θρανίων, σχέδιο που επιχειρεί και ο Μητσάκης στο σχολείο της οδού Κωλέπη. Είναι ένα από τα ελάχιστα δείγματα συνεργασίας παιδαγωγών και αρχιτεκτόνων για ένα σχολείο που να μπορεί να ανταποκριθεί στις νέες παιδαγωγικές απόψεις που επικρατούν στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στον αγγλοσαξονικό κόσμο.
Εκεί όπου σε μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις, τα ευέλικτα μεικτά συμβούλια που διοικούσαν τα σχολεία αντιμετώπισαν το ζήτημα της σχολικής στέγης με επαρκείς εσωτερικούς χώρους για κάθε εκπαιδευτική δραστηριότητα. Η διδασκαλία των μαθημάτων γίνεται περιμετρικά από έναν ενιαίο κοινόχρηστο χώρο, ενώ οι βοηθητικοί χώροι άθλησης και εκδηλώσεων βρίσκονται στο κεντρικό κτίριο ή σε ένα δευτερεύον ελάχιστα απομακρυσμένο από το κεντρικό.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, η οικονομική στενότητα αλλά και η... στενομυαλιά βάζουν πολλές πρωτοποριακές προτάσεις στο συρτάρι, μέχρι που ένας φωτισμένος αρχιτέκτονας, ο Τάκης Ζενέτος, σχεδιάζει, μεσούσης της χούντας, το «Στρογγυλό», σφραγίζοντας τη δεύτερη και τελευταία προσπάθεια ανανέωσης των σχολικών κτιρίων. Επαναστατικό τόσο στη μορφή όσο και στη δομή του, το σχολείο του Αγίου Δημητρίου ήταν λες και το Εντερπράιζ προσγειώθηκε στη γη: Κυκλικό στην όψη του με σκελετό από εμφανές μπετόν και με τα τσιμεντένια δοκάρια να εξέχουν από τις οροφές, έτσι ώστε να επιτρέπουν την είσοδο του σωστού φωτισμού. Τα πετάσματα καταργούνται και οι τάξεις ενοποιούνται.
Δεν ήταν, όμως, μόνο η μορφή του που ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων, αλλά κυρίως το νέος είδος εκπαίδευσης που πρότεινε ο Τάκης Ζενέτος. Τριάντα τέσσερα χρόνια πριν, ο αρχιτέκτονας του θεάτρου του Λυκαβηττού και του κτίριου του Φιξ, τοποθέτησε έναν κεντρικό υπολογιστή που λειτουργούσε στην ουσία ως τράπεζα πληροφοριών για ολόκληρη την περιοχή διευρύνοντας το ρόλο του σχολείου και μετασχηματίζοντάς τον σε πολιτιστικό πυρήνα.
Στούντιο βιντεοσκόπησης και μετάδοσης μαθημάτων, εργαστήρια υπολογιστών, πειράματα φυσικής και διαλέξεις με τη χρήση εικονικής πραγματικότητας και ολογραμμάτων και ατομική ή ομαδική σύνδεση με βιβλιοθήκες στην Ελλάδα και το εξωτερικό ήταν μερικές από τις ιδέες του Τάκη Ζενέτου. Ο ίδιος γνώριζε καλά ότι ένα τέτοιο σχολείο ήταν εκτός ελληνικής πραγματικότητας και δεν επρόκειτο να γίνει δεκτό για πολλά χρόνια ακόμα. Ετσι σχεδιάζει ένα ευέλικτο κτίριο με τις προδιαγραφές του ΟΣΚ, που θα μπορούσε όμως εύκολα να προσαρμοστεί στη μελλοντική εποχή. Αυτό δεν έγινε ποτέ, τα πετάσματα ενώθηκαν στις συμβατικές τάξεις και μόνο η μορφή του έμεινε να θυμίζει το όνειρο ενός αρχιτέκτονα για ένα πυρηνικό σύστημα εκπαίδευσης. «Φταίμε κι εμείς γιατί δεν πιστέψαμε σ' αυτό», λέει ο επ. καθηγητής αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Γιώργος Τζιρτζιλάκης.
Αν στη μία πλευρά της ανανέωσης αυτής είχαμε το «Στρογγυλό» θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε τα σχολεία μεγάλης κλίμακας, όπως το συγκρότημα της Γκράβας, στην άλλη. Μπορεί το μοντέλο αυτό να απέτυχε, καθώς, λόγω της κλίμακάς του, η εκπαίδευση γίνεται ανώνυμη, αλλά δεν παύει να υπήρχε μια μελέτη πίσω από το έργο των Κ. Παπαϊωάννου και Κ. Φινέ, που αντανακλά την ανάγκη κατασκευής μεγάλων διαστάσεων δημόσιων κτιρίων. «Η Γκράβα ήταν η πιο δυσοίωνη πλευρά της νεωτερικότητας. Δυστυχώς, η λογική του "κάμπους" λειτούργησε αντίστροφα. Εξ ου και έγινε ένα φρούριο εξεγέρσεων. Αν οι πόρτες του συγκροτήματος κλείσουν περιμετρικά, κανείς δεν μπορεί να μπει μέσα. Ειναι πιο έντονο ακόμα και από το Πολυτεχνείο», λέει ο Γ. Τζιρτζιλάκης.
Το κολέγιο Πιρς στην Αγία Παρασκευή που κατασκευάζει το γραφείο Δοξιάδη και βασίζεται στην αγγλοσαξονική λογική των αίθριων και των υποσυνόλων, το σχολείο του Λιάπη στο Βόλο, οι πολυγωνικές αίθουσες του Φατούρου στη Θεσσαλονίκη, μια κυψελοειδής εκδοχή του εκπαιδευτικού μοντέλου και το σχολείο του Δεληγιάννη στα Εξάρχεια, που εντυπωσιάζει με τους καθαρούς λευκούς του όγκους στη μέση μιας τόσο ιδιάζουσας περιοχής, είναι δυστυχώς τα μοναδικά δείγματα εκμοντερνισμού που ακολούθησαν.
Σήμερα, πρώτη φορά έπειτα από πολλά χρόνια, ο ΟΣΚ επέλεξε έναν αρχιτέκτονα που δεν ανήκει στην ομάδα του Οργανισμού για να σχεδιάσει ένα νέο σχολείο στην Αγία Παρασκευή. Αν και διστακτικά εμφανίζονται κάποιοι πειραματισμοί ή έστω μια συζήτηση πάνω στην εκπαιδευτική διαδικασία, αυτή σχεδόν ποτέ δεν καταγράφεται και δεν συμβαδίζει με την αντίστοιχη αρχιτεκτονική της έκφραση. «Είναι προφανές ότι το υπουργείο Παιδείας αδιαφορεί», λέει ο Γ. Τζιρτζιλάκης.
«Ο ΟΣΚ λειτουργώντας με εσωτερική υπηρεσία αρχιτεκτόνων παράγει ένα πανομοιότυπο μοντέλο σχολείου. Η εκπαίδευση δεν είναι μόνο εξετάσεις, μόρια και μαθήματα, πρέπει να ανοιχτεί στην αρχιτεκτονική, να γίνουν τα κτίρια πομποί και δέκτες ταυτόχρονα».
Πώς να κρατήσεις τα παιδιά μέσα στην τάξη όταν με το που μπαίνει η άνοιξη το μυαλό τους έχει ήδη αρχίσει τα ταξίδια... Ο Δ. Καλλίας το προσπάθησε με την επιβλητικότητα της Μαρασλείου, ο Δ. Πικιώνης με την απλότητα του μοντέρνου και ο Τ. Ζενέτος με την επανάσταση του μέλλοντος, κόντρα σε ένα κράτος αλλά και σε μια κοινωνία που παραδίδει μαθήματα ταρρίχευσης σε ένα είδος παιδείας από καιρό πεθαμένο...
