Tea time στο χαρέμι, αλλά σε σύγχρονο περιβάλλον

tea-time-sto-charemi-alla-se-synchrono-perivallon

Εξωτισμός, αισθησιακές οδαλίσκες, παζάρια και τζαμιά... Οι βρετανοί οριενταλιστές που κατέφθαναν στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή από τα μέσα του 19ου αιώνα έρχονταν αντιμέτωποι με μια κουλτούρα πολύ διαφορετική από της βικτοριανής Αγγλίας που είχαν αφήσει πίσω τους. Τι έβλεπαν αυτοί οι καλλιτέχνες της Δύσης στην Ανατολή;

Αυτό είναι το ερώτημα που θέτει η νέα έκθεση της Τέιτ Μπρίτεν «Η σαγήνη της Ανατολής: Βρετανική οριενταλιστική ζωγραφική», σε μια εποχή που οι σχέσεις Ανατολής - Δύσης αποτελούν καθοριστικό παράγοντα της διεθνούς πολιτικής.

Η λέξη «οριενταλισμός» φορτίστηκε πολιτικά πριν από 30 χρόνια, με την έκδοση του ομώνυμου βιβλίου του Εντουαρντ Σαΐντ. Ο αμερικανοπαλαιστίνιος διανοητής υποστήριζε ότι οι δυτικοί στην ουσία κατασκεύασαν μια εικόνα της Ανατολής ως αντανάκλαση ενός Αλλου εξωτικού, ξένου, και τελικά κατώτερου, που θα δικαιολογούσε την αποικιοκρατία.

Θα μπορούσαν οι καλλιτέχνες που παρουσιάζονται στην έκθεση της Τέιτ να χωρέσουν σε αυτό το καλούπι; Τελικά, προσπαθούσαν να κατανοήσουν σε βάθος όσα έβλεπαν, κινούμενοι από αθώα περιέργεια, ή απλώς έπλαθαν με της φαντασία τους μια εικόνα που συμφωνούσε με τις ρατσιτσικές προκαταλήψεις τους;

Οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες. Ο Φρέντερικ Λούις, ο βρετανός οριενταλιστής που μπορούσε να περηφανεύεται ότι είχε τη βαθύτερη γνώση της Ανατολής από όλους τους συναδέλφους του, έζησε δέκα χρόνια στο Κάιρο, υιοθετώντας πολλά στοιχεία από τον τρόπο ζωής των κατοίκων της πόλης.

Σε ένα από τα έργα του βλέπουμε έναν έμπορο χαλιών, που πολλοί ειδικοί θεωρούν ότι είναι ο ίδιος, ντυμένο με την τοπική ενδυμασία. Ωστόσο, ακόμα και στα δικά του έργα, το φανταστικό είναι άρρηκτα δεμένο με το πραγματικό. Ο Λούις εξάλλου, όσο ήταν στο Κάιρο, ζωγράφισε αμέτρητα σχέδια, αλλά οι ολοκληρωμένοι του πίνακες δημιουργήθηκαν όταν επέστρεψε στην πατρίδα του.

Καταπιεσμένοι και ντροπαλοί


Το ισχυρότερο σύμβολο του ανατολίτικου «Αλλου» στο μυαλό των δυτικών ήταν αδιαμφισβήτητα το χαρέμι. Καθώς οι άνδρες καλλιτέχνες της εποχής δεν είχαν πρόσβαση στα χαρέμια, βασίζονταν σε διηγήσεις γυναικών και από εκεί και πέρα άφηναν τη φαντασία τους να καλπάσει. Ο πειρασμός ήταν πολύ μεγάλος για τους γάλλους οριενταλιστές (όπως ο Ζερόμ και ο Ενγκρ), που είχαν βρει μια καλή ευκαιρία να ζωγραφίσουν γυμνές οδαλίσκες, πάντα σεξουαλικά διαθέσιμες, σε αισθησιακές πόζες. Οι Βρετανοί ωστόσο, επιβεβαιώνοντας ίσως την αντίληψη περί καταπιεσμένης σεξουαλικότητας της βικτοριανής εποχής, έχουν μια πολύ πιο «οικογενειακή» αντίληψη του χαρεμιού. Αρκούνται στο να ζωγραφίζουν θέματα όπως ένα μάθημα μουσικής, μια συζήτηση ή μια οικογενειακή στιγμή με τα παιδιά των (πάντα ντυμένων) γυναικών.

Οι βρετανοί οριενταλιστές είχαν μαγευτεί από την ισλαμική αρχιτεκτονική. Εσωτερικά σπιτιών, δρόμοι της πόλης, τζαμιά ήταν από τα αγαπημένα τους θέματα. Οσο για το ισλάμ, σύμφωνα με τον επιμελητή της έκθεσης, Νίκολας Τρόμανς, το έβλεπαν ίσως με συμπάθεια, σαν μια μορφή πρώιμης μεταρρύθμισης του χριστιανισμού. Από την άλλη, δεν μπορούσαν παρά να συνδέσουν τα μέρη που έβλεπαν στη Μέση Ανατολή με τη Βίβλο και να νιώθουν ότι κατά κάποιον τρόπο τα γνώριζαν.

Μέχρι το 1920, όταν τελειώνει η περίοδος που παρακολουθεί η έκθεση, οι Βρετανοί έχουν υπό τον έλεγχό τους το μεγαλύτερο μέρος των περιοχών στις οποίες είχαν ταξιδέψει οι καλλιτέχνες του 19ου αιώνα.

Η έκθεση «Η σαγήνη της Ανατολής: Βρετανική οριενταλιστική ζωγραφική» παρουσιάστηκε στο Κέντρο Γέιλ στις ΗΠΑ και στη συνέχεια θα ταξιδέψει στο Μουσείο Πέραν στην Κωνσταντινούπολη. Στην Τέιτ θα βρίσκεται μέχρι τις 31 Αυγούστου.