Η δεκαετία μεταξύ 1970- 1980, στην Αμερική κυρίως, έδωσε την ευκαιρία σε καλλιτέχνες που μέχρι τότε ήταν εκτός «παιχνιδιού» να εκφραστούν. Αυτοί προέρχονταν από ομάδες, οι οποίες λόγω φύλου, φυλής και ερωτικών προτιμήσεων εθεωρούντο μειονότητες. Ένα ρεύμα που αναδύθηκε τότε ήταν και ο φεμινισμός. Οι φεμινίστριες προτίμησαν να εκφραστούν με τη φωτογραφία, τη video-τέχνη και τις παραστάσεις έχοντας ως κύρια θέματα, τα προβλήματα ταυτότητας, τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, στην οικογένεια, στην ιστορία, στη μάχη των φύλων. Το γυναικείο σώμα και οι εμπειρίες του, όπως και το σώμα ως μέσο και εργαλείο τέχνης έγιναν το επίκεντρο. Μέσα σε αυτές τις εμπειρίες ήταν και ο καρκίνος του μαστού.
Το ζεύγος των Άγγλων φωτογράφων, ο Terry Dennett και η Jo Spence, χρησιμοποιώντας τους εαυτούς τους ως μοντέλα παρουσίασαν το 1982 μια ενότητα έργων με τίτλο «Το μάθημα της Ιστορίας» στο ΜΙΤ, όπου η φωτογραφία αποτελούσε τεκμήριο της κοινωνικο-οικονομικής ιστορίας της σύγχρονης κοινωνίας και της θέσης της γυναίκας μέσα σ’ αυτήν. Oι δύο φωτογράφοι έκαναν κριτική στη σεξιστική, ρατσιστική, ταξική απεικόνιση του γυναικείου γυμνού στα ΜΜΕ.
Όταν στην Jo Spence διαγνώστηκε καρκίνος του μαστού, εκείνη φωτογραφήθηκε γράφοντας πάνω στο προσβληθέν στήθος της «Ιδιοκτησία της Jo Spence». Αρνήθηκε την ολική μαστεκτομή, προτιμώντας την τοπική αφαίρεση του όγκου. Συνέχισε να διερευνά τη χρήση της φωτογραφίας ως μέσου «εικαστικής» θεραπείας που την ονόμασε Phototherapy και που απέβλεπε στην ψυχολογική στήριξη των ασθενών με καρκίνο. Δημιούργησε δύο σειρές έργων: τη «Μελέτη του Καρκίνου» και την «Αναθεώρηση της Ιατρικής Ιστορίας» (1982-1990).
Η Αμερικανίδα γλύπτρια Nancy Fried ήταν φεμινίστρια και έδειχνε με τα έργα της τις ομοφυλοφιλικές της τάσεις. Μετά την ολική μαστεκτομή της δημιούργησε μια σειρά γλυπτών από terracotta που κατέγραψαν τις αντιδράσεις της. Ο «Εκτεθειμένος Θυμός», το 1988, εκθέτει την οργή της γι’ αυτό που της συνέβη. Η Αμερικανίδα Ida Applebrog στο έργο της «Εμετικά Πεδία» σχολιάζει την κυριαρχία των ανδρών στο ιατρικό επάγγελμα και τη στάση τους απέναντι στους ασθενείς τους. Η βασίλισσα της Αγγλίας και ο χειρουργός πλαισιώνουν το έργο, σύμβολα μιας μη εκλεγμένης εξουσίας. Η ασθενής υποταγμένη περιμένει τον απαγχονισμό της... Διαμαρτύρεται ο ασθενής ότι αντιμετωπίζεται σαν μονάδα και όχι ως «πραγματικό» άτομο, ενώ ο γιατρός δηλώνει για τον εαυτό τους ότι είναι η μοναδική «πραγματικότητα».
Η Αμερικανίδα φωτογράφος και διάσημο μοντέλο, η Matuska, αντιμετώπισε τη μαστεκτομή με γενναιότητα εμψυχώνοντας τις γυναίκες. Η αυτοπροσωπογραφία της «Ομορφιά μέσα από τη βλάβη», το 1993, δημοσιεύθηκε στο εξώφυλλο του New York Times Magazine με την επικεφαλίδα «Δεν μπορείς να κοιτάξεις πια αλλού».
Ο πλουραλισμός της σύγχρονης τέχνης
Το κύριο χαρακτηριστικό της σύγχρονης τέχνης είναι ο πλουραλισμός, η μεγάλη ποικιλία των εκφραστικών μέσων (ζωγραφική, γλυπτική, φωτογραφία, video-τέχνη, εγκαταστάσεις, παραστάσεις κ.λπ.) και η απουσία ενός κυρίαρχου στιλ. Η τεχνοκριτική που αξιολογούσε τα έργα με βάση τις ποιοτικές αξίες της μορφής, της φόρμας του έργου, δηλαδή ο φορμαλισμός έπαυσε να κυριαρχεί. Είναι, λοιπόν, άδικο να κρίνουμε τα παραπάνω παραδείγματα με κριτήρια ομορφιάς ή ποιότητας γιατί οι καλλιτέχνες δίνουν μεγαλύτερη σημασία στο θέμα δηλαδή στην ουσία του έργου.
Μπορούμε λόγω του θέματος να χρησιμοποιήσουμε την ψυχαναλυτική θεωρία της τέχνης: Το πραγματικό έργο τέχνης έχει θεραπευτικές προθέσεις τόσο για τον καλλιτέχνη όσο και για την κοινωνία. Ο καρκίνος του μαστού τρομοκρατεί τις γυναίκες ως καρκίνος, αλλά και ως ακρωτηριασμός του μαστού, που έχει ουσιαστική αλλά και συμβολική αξία για τη μητρότητα, τη θηλυκότητα και τη σεξουαλική ζωή της γυναίκας. Η οργή, η άρνηση, η κατάθλιψη και η αποδοχή αποτελούν τα στάδια που διανύει, συνήθως ένας άνθρωπος όταν αντιμετωπίζει ένα καταστροφικό γεγονός.
Οι καλλιτέχνες που αναφέραμε εκφράζουν όλους αυτούς τους μηχανισμούς άμυνας και τις ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις σε διαφορετικά στάδια και με διαφορετικό τρόπο. Η Nancy Fried παρουσιάζει την εκσπλάχνωση της οργής της. Η οργή στην αρχή, μετά την επέμβαση, εκφράζει το «γιατί σε μένα», σε μεταγενέστερο στάδιο «προβάλλεται» πάνω στους θεραπευτές και τους κατηγορεί ως απρόσωπους και αυταρχικούς. Η Jo Spence αντιμετώπισε την ασθένειά της με επιθετικό και αγέρωχο τρόπο. Η Matuska έκανε την αυτοπροσωπογραφία της στο στάδιο της αποδοχής. Οι καλλιτέχνιδες με τα έργα τους εξέφρασαν τα συναισθήματά τους και ο πόνος αποτελεί παραγωγική δύναμη της τέχνης. Έμμεσα ή άμεσα αυτές διαμαρτυρήθηκαν.
Όταν έγινε μια μικρή έρευνα ανάμεσα σε κοινό των δύο φύλων μέσης ηλικίας, με μέση και ανώτατη εκπαίδευση, οι αντιδράσεις του ελληνικού κοινού σε αυτά τα έργα ήταν οι εξής: οι άνδρες τα αντιμετώπισαν με αδιαφορία του τύπου «δεν με αφορά», οι γενικοί γιατροί με την αδιαφορία του déjà vu, οι ογκολόγοι δυσφόρησαν με τα «Εμετικά Πεδία» που σχολιάζουν την εξουσία των χειρουργών και οι γυναίκες δυσανασχέτισαν. Οι γυναίκες γιατροί στάθηκαν πιο πολύ στο γλυπτό «Eκτεθειμένος θυμός». Από τους ιστορικούς της τέχνης μόνο ο Lucie Smith ασχολείται με κάποια από αυτά τα έργα. Δεν αμφισβητεί την αξία των προθέσεων των καλλιτεχνών όπως και των εκατοντάδων που ασχολήθηκαν με το AIDS, αλλά έχει αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα που επιζητάται μέσω των έργων.
Ο Σταύρος Τσιγκόγλου είναι Xειρουργός παίδων, Kαθηγητής χειρουργικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά και κριτικός τέχνης, μέλος του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Ένωσης Κριτικών Τέχνης. Έχουν εκδοθεί τα βιβλία του «Η τέχνη στο τέλος του αιώνα» και «Η τέχνη στις αρχές του 21ου αιώνα».
