Φετίχ, θυσίες ζώων, μαγικά ελιξίρια. Η λατρεία βουντού (Βουντούν ή Αϊτινό Βουντού) αναβιώνει τις πρωτόγονες ρίζες της μαύρης Αφρικής με ένα θεατρικό τελετουργικό διανθισμένο με χορούς και σεξουαλικά όργια.
Χορωδιακά και κρουστά που παίζουν στον ρυθμό που δίνει ένας παράξενος ιερέας. Το πλήθος εκστασιάζεται όταν μια γυναίκα παρουσιάζει τα πρώτα συμπτώματα υστερικής κρίσης. Το σώμα της τινάζεται σαν ελατήριο. Ξαφνικά γέρνει, αρχίζει να ταλαντεύεται και να τρεκλίζει. Οι πιστοί αφαιρούν από πάνω της τα παπούτσια, τα δαχτυλίδια ή τα περιδέραια, οτιδήποτε εμποδίζει τις κινήσεις της ή μπορεί να την τραυματίσει κατά τη διάρκεια της ξέφρενης αυτής πορείας. Η γυναίκα πετάει τα ρούχα της και κυλιέται κατάχαμα. Ο λειτουργός χτυπά το κουδουνάκι του κοντά στο αφτί της και την ηρεμεί. Μοιάζει σαν να έχει μόλις αδειάσει και να βρίσκεται σε κατάσταση καταληψίας. Είναι η στιγμή που, σύμφωνα με τους πιστούς, καταλαμβάνεται από το θείο. Η φωνή της αποκτά αντρική χροιά. Κάποιοι της προσφέρουν τα ενδύματα του θεού που πήρε τη θέση του στο κορμί της. Κινείται και μιλάει όπως εκείνος, ζητά τροφή, ποτά και τσιγάρα παρόλο που δεν είχε καπνίσει ποτέ στο παρελθόν.
Βακχικό πνεύμα
Οι λιγοστοί τουρίστες που παρακολουθούν στην Αϊτή τις τελετές βουντού (vodu ή voodoo σημαίνει «θεότητα») δεν φεύγουν ποτέ με το ειρωνικό χαμόγελο που προκαλούν τα κοινά φολκλορικά θεάματα. Η λέξη βουντού φέρνει στο νου το μυστήριο, τον τρόμο, τον πανικό, τη μαγεία και την εικόνα των ζόμπι, των ζωντανών νεκρών. Τόσο η λογοτεχνία όσο και ο κινηματογράφος τροφοδότησαν τον μύθο και έδωσαν το έναυσμα για τις πρώτες σοβαρές αναλύσεις ψυχολόγων, γιατρών και ανθρωπολόγων. Τι ακριβώς είναι το βουντού και από πού προέρχεται;Πώς εξηγούνται φαινόμενα όπως η έκσταση και η πίστη στα ζόμπι; Το βουντού είναι μια παραδοσιακή μαγικοθρησκευτική λατρεία που φέρνει τους πιστούς της κοντύτερα σε μια πρωτόγονη διανοητική κατάσταση, τους διδάσκει το βακχικό πνεύμα και τους εισάγει σε τελετουργικά που θυμίζουν αρχαία ελληνική τραγωδία. Το βουντού μάς φέρνει κοντύτερα στο απώτερο παρελθόν μας.
Η γυναίκα μάμπο
Οι πιστοί ανέρχονται συνολικά σε είκοσι εκατομμύρια και τους συναντάμε ακόμη και στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη. Κατά κύριο λόγο πρόκειται για μετανάστες από την Αϊτή οι οποίοι διαιρούνται σε αυτόνομες κοινότητες χωρίς σαφείς θρησκευτικές ιεραρχίες. Κάθε κοινότητα διαθέτει έναν μικρό ναό που συνήθως είναι το σπίτι κάποιου πιστού. Τον επανδρώνουν ένας ιερέας, ο χουνγάν (hungan), και μια ιέρεια, η μάμπο (mambo). Στις τελετές θυσιάζουν κοκόρια, μερικές φορές και μοσχάρια, και επιχειρούν να επιτύχουν την είσοδο ενός λόα (loa), θεού, στο σώμα των πιστών.Το βουντού είναι μια από τις ελάχιστες λατρείες στις οποίες η μυστικιστική έκσταση, η πλήρης αλλαγή της προσωπικότητας, επιτυγχάνεται χωρίς τη χρήση παραισθησιογόνων ουσιών. Οι συμμετέχοντες εκστασιάζονται μέσω του χορού και του ρυθμού. Οι παύσεις στη μουσική και το ομαδικό πνεύμα προκαλούν ένταση και μυστηριακή ατμόσφαιρα. Ο εκστασιασμένος εμφανίζει απώλεια συνείδησης και μοιάζει να κυριεύεται από μια εξωτερική οντότητα, μια θεότητα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για εικόνες που προβάλει το ασυνείδητο, το μέρος της ψυχής που συνδέεται με την πρωτόγονη συμπεριφορά μας.
Ζόμπι ή υπνοβάτες;
Οι εκστασιασμένοι υπνοβατούν, κατά συνέπεια δεν είναι σε θέση να συντονίσουν τις κινήσεις τους. Έτσι ξεκινά το παραμύθι των ζόμπι, των ζωντανών νεκρών. Αν το βουντού ζωντάνευε τους νεκρούς ή προκαλούσε φαινομενικό θάνατο, η πάμπτωχη Αϊτή θα είχε κατακλυστεί από πολυεθνικές φαρμακευτικές εταιρείες! Τι συμβαίνει σε αυτές τις παράξενες τελετές; Ο εκστασιασμένος, ακριβώς λόγω της απώλειας συνείδησης, συγχέει το καλό με το κακό. Μπορεί να γίνει χυδαίος ή επιθετικός, εξ ου και η διαβολική εικόνα του μυημένου όπως την περιγράφουν οι Δυτικοί παρατηρητές.Το τελετουργικό θυμίζει θεατρική παράσταση. Χορωδίες, χοροί αλλά και η έντονη παρουσία του θείου θέτει τους ανθρώπους ενώπιον της σκοτεινής τους πλευράς και των μυστηρίων της ζωής. Ο θεός εξηγεί, συμβουλεύει και προβλέπει το μέλλον μέσω του εκστασιασμένου. Με τα χαρακτηριστικά αυτά, το βουντού μάς επαναφέρει στην εποχή κατά την οποία οι πράξεις μας δεν κατευθύνονταν από τη λογική. Η σκέψη των πρώτων Ιουδαίων, των ινδουιστών και των πρώτων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων απείχε αρκετά από την αυστηρά ορθολογική των ημερών μας.
Η επιστροφή στο παρελθόν προκάλεσε ένα ιστορικό ρήγμα στα τείχη συνειδητού και ασυνειδήτου. Δεν είναι τυχαίο ότι οι τελετές βουντού γεννήθηκαν αμέσως μετά τη βίαιη μεταφορά των σκλάβων από την Αφρική στην Αϊτή τον 16ο αιώνα. Στη διάρκειά τους ένας άνθρωπος που αποκαλείται Άλογο καταλαμβάνεται από έναν θεό που επιχειρεί να θέσει το σώμα του υπό τον έλεγχό του. Αυτή την πρακτική ανέπτυξαν οι σκλάβοι από τον Κόλπο του Μπενίν. Ξεριζωμένοι από τις οικογένειες και από τα είδωλά τους, αρνούμενοι τη σκληρή πραγματικότητα των φυτειών του ζαχαροκάλαμου, βρήκαν διέξοδο στις αρχαϊκές τελετές της πατρίδας τους. Οι τελετές βουντού αποτέλεσαν μορφή αντίδρασης στην καταπίεση των Γάλλων ιεραποστόλων, οι οποίοι επιχειρούσαν να τους βαπτίσουν και να τους επιβάλουν τους Αγίους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.
Η Παρθένος, θεά του έρωτα
Σε κάθε Άγιο των ιεραποστόλων αντέταξαν έναν δικό τους θεό. Παράλληλα το βουντού εξελισσόταν σε τελετουργικό με ταυτόχρονο ανιμιστικό και χριστιανικό περιεχόμενο. Για παράδειγμα, στο πρόσωπο του Αγίου Ιακώβου του Πρεσβυτέρου, ο οποίος φορούσε έναν κόκκινο μανδύα και κράδαινε ένα σπαθί, οι σκλάβοι αναγνώρισαν το Χόγκου, αφρικανικό πνεύμα του πολέμου. Στην Παρθένο Μαρία αντιστοίχισαν την Ερτσούλια, θεά του έρωτα.Το ίδιο έκαναν με τα πνεύματα και με τους θεοποιημένους προγόνους του βασιλείου της Δαχομέης -τα σημερινά Τόγκο και Μπενίν- από όπου προέρχονταν. Στα τέλη του 18ου αιώνα διαδόθηκε στην Αϊτή μια τελετή που διατηρούσε χαρακτηριστικά εξέγερσης και ονομάστηκε Πέντρο προς τιμήν ενός ισπανόφωνου σκλάβου. Σήμερα τον Πέντρο εκπροσωπούν οι θεοποιημένοι ήρωες της ανεξαρτησίας της Αϊτής -ολοκληρώθηκε το 1804- Τουσέν Λ’ Ουβερτίρ και Ζαν Ζακ Ντεσαλίν.
Το βουντού αποτελούσε επίσης εργαλείο δεσποτικής ισχύος του δικτάτορα Μπέιμπι Ντοκ Ντιβαλιέ, ο οποίος ανατράπηκε το 1991. Ο ίδιος δήλωνε ότι επικοινωνούσε με τον λόα Μπαρόν Σαμντί, θεό του επέκεινα. Εξαφάνιζε τους πολιτικούς του αντιπάλους και τροφοδοτούσε φήμες σχετικά με τη μαύρη μαγεία και τον κανιβαλισμό. Πέρα από την προπαγάνδα, σύμφωνα με τις δοξασίες του βουντού το άτομο έχει δύο ψυχές: τον μικρό καλό άγγελο και τον μεγάλο καλό άγγελο. Ο πρώτος συνδέεται με τις ζωτικές λειτουργίες του ανθρώπου, ενώ ο δεύτερος κυριαρχεί στα όνειρα και στην τρέλα. Στην κατάσταση έκστασης ο καλός μεγάλος άγγελος παραχωρεί τη θέση του στον θεό και επιστρέφει στο σώμα όταν εκείνος αποχωρεί. Στην περίπτωση διανοητικής ή φυσικής ασθένειας ο καλός μεγάλος άγγελος αντικαθιστάται από ένα οργισμένο πνεύμα που αιχμαλωτίζεται σε ένα μπουκάλι με τη βοήθεια της μαύρης μαγείας.
Μαγεία; Νόμιμη άμυνα
Στη λατρεία βουντού υπάρχουν φετίχ και μαγικά φάρμακα τα οποία όμως χρησιμοποιούνται μόνο ως μέσα άμυνας στη μαγεία, που απαγορεύεται διά νόμου. Αυτά τα φετίχ συνδέουν το βουντού της Αϊτής με ποικίλα άλλα αφρικανικά τελετουργικά. Στο Τόγκο, τα φετίχ ονομάζονται βόντου. Πρόκειται για στιλιζαρισμένα γλυπτά, από ξύλο ή από άργιλο.Άλλοτε είναι απλοί χωμάτινοι λάκκοι με ειδικά φυτά. Η σημασία αυτών των αντικειμένων είναι ότι εμπεριέχουν τον θεό, είναι τα «άλογα» των στοιχείων της φύσης και των θεοποιημένων προγόνων. Ο υπεύθυνος των φετίχ, ο φετιχέρ, θυσιάζει πουλερικά και μοσχάρια για να αποκτήσει τον έλεγχο ασθενειών και κάθε είδους δεινών. Τα βόντου του Τόγκο χρησιμοποιούνταν στο πρώτο στάδιο εκστασιασμού των βουντού της Αϊτής.
Στο Τόγκο υπάρχουν επίσης τα αμεντζότζο, φετίχ που συναντώνται σε ιερά σημεία ή σε κατοικημένες περιοχές. Κάτι τέτοιο συμβαίνει όταν στο πρόσωπο κάποιου πιστού αναγνωρίζουν έναν πρόγονο που αποφασίζει να επιστρέψει στους ζωντανούς. Έτσι ο άνθρωπος-άλογο αλλάζει ζωή και προτιμήσεις, αφού λαμβάνει μέσα του την ξένη παρουσία. Τόσο στο Τόγκο όσο και στο Μπενίν θεωρούν ότι σε κάθε άτομο εδρεύουν δύο ψυχές, συμπεριλαμβανομένης του προγόνου.
Η αναγνώριση γίνεται συνήθως στην παιδική ηλικία από τον ιερέα μποκονόχ με βασικό κριτήριο ομοιότητες στην εμφάνιση ή στον χαρακτήρα. Άλλες φορές ο πρόγονος αξιώνει την απαιτούμενη προσοχή χτυπώντας με μια ασθένεια, φυσική ή διανοητική, κάποιον ενήλικο που τον είχε αγνοήσει. Η συνειδητοποίηση της κατάστασης από τον ασθενή αποτελεί προϋπόθεση για τη θεραπεία του.